Бар, ди, бер әби белән бер бабай. Аларның бер дә маллары булмаган, тик ике мең тәңкә акчалары гына бар икән. Әби бабайга әйткән: «Бу акчага мал алыйк»,— дип. Аннары бабай акчаны алып бер авылга киткән. Анда барып бер тәрәзәдән сораган:

Бабай бер мең тәңкәгә Кәҗә тәкәсе алган. Аннары икенче өйгә барып сораган:

Бабай тагын бер мең тәңкәгә бер Сарык тәкәсе алгач кайтып киткән.

Әби алар кайтканчы бер турбы ² тегеп, солы тутырып куйган, ди. Бабай кайткач әби әйткән, ди: «Без бу малларны языклы булып асрамыйк, чыгарып җибәрик, үзләре шунда йөрер»,— дигән, ди. Қәҗә тәкәсе белән Сарык тәкәсен чыгарып җибәргәннәр, ди. Әзрәк баргач, Кәҗә тәкәсе әйткан, ди: «Әби безгә турбы теккән иде, бар алып кил»,— дип. Сарык тәкәсе алып килгән, ди. Юлда барганда, бер бүре башы табып турбыга салганнар. Бара торгач, болар ут күргәннәр. Ул ут катында җиде Бүре тора, ди. Берсе думбра уйный, ди, бүтәннәре бии, ди. Бүреләр, боларны күргәч, бигрәк тә биешә башлаганнар, ди: «Ит килде, ит килде», — дип кычкырып. Қәҗә тәкәсе Сарык тәкәсенә әйткән: «Бар, турбыдан бүре башын алып кил, яшен алып килмә, картын алып кил, яшен утсыз җирдә дә ашарбыз»,— дигән. Сарык тәкәсе алып килгән, ди. Қәҗә әйткән: «Менә бу җиде Бүрене дә ашарбыз»,— дип. Бүреләр бу сүзләрне ишеткәч биюләреннән туктаганнар да калтырашып торалар, ди. Кәҗә Бүреләргә: «Бер җиргә дә китмәгез»,— дип әйткән, ди. Бер Бүре килеп Кәҗәгә әйтә, ди: «Мине тышка чыгып килергә генә җибарче»,— дип. Қәҗә җибәргән. Шулай кайсы утынга, кайсы суга барыйм дип качып беткәннәр, ди. Кәҗә тәкәсе белән Сарык тәкәсе дә киткәннәр, ди.

Бер-бер җиргә барып җитеп торалар икән, бер Аю килгән, ди.

— Без бик куркып торабыз, безне Кәҗә тәкәсе белән Сарык тәкәсе ашый яздылар,— дигәннәр.

Аю Бүреләрне алып киткән. Болар Кәҗә белән Сарыкның эзенә барып төшкәннәр. Кәҗә белән Сарык, боларны күрүгә, агач түбәсенә менеп киткәннәр. Аю белән Бүреләр болар менгән агач төбенә барып җиткәч эзне җуйганнар. Аю Бүреләргә әйткән: «Сез утырыгыз, мин нугыт карыйм ³»,— дигән. Бүреләр тезелешеп утырганнар. Аю урталарына кереп утырган да нугыт карый башлаган. Сарык тәкәсе Кәҗәгә әйтә, ди: «Кәҗә дус! Мин егылып төшәм»,— дип. Шул арада тәкә егылып та төшкән. Кәҗә агач башыннан кычкыра, ди: «Нугыт караучысын тот», — дип. Аю сикерә-сикерә чаба, ди, Кәҗә һаман кычкыра, ди, «тот» дип.

Чыганаклар һәм искәрмәләр

(уку өчен монда басыгыз)

Чыганаклар

Әкиятнең тексты түбәндәге китаптан алынды:

[ТХИ-1977]: Томны төзүчеләр, искәрмәләрне хәзерләүчеләр Халидә Гатина, Хәмит Ярми (1977) Татар халык иҗаты, Беренче китап, Әкиятләр. Казан, Татарстан Китап Нәшрияты.

Әлеге китап — «Татар халык иҗаты» дигән унөч томлыкның беренче китабы. 12 том 1977—1988 елларында, 13 нче томы 1993-тә басыла. Түбәндәге Искәрмәләр һәм әкиятнең сюжетын Аарне-Томпсон кебек системалар буенча классификацияләүче «Әкият сюжетының типологик анализы» дигән бүлекләр дә шул китаптан алынды [Сәлимҗан].

Искәрмәләр

[ТХИ-1977] ачыкламасын уку

Бу китапка кертелгән әкият текстларының бер өлеше моңа хәтле төрле вакытларда, төрле җыентыкларда дөнья күргән булса да, төп өлеше әлегә кәдәр беркайда да басылмаган әсәрләрдән тора. Алар, нигездә, соңгы егерме ел дәвамында Урта Идел, Урал буйларына, Көнбатыш Себер өлкәләренә оештырылган фольклор экспедицияларе вакытында язып алынган әкиятләр. Берничә текст В. И. Ульянов-Ленин исемендәге Казан Дәрләт университетының Фәнн китапханәсе каршындагы кулъязмалар бүлегеннән сайланды.

Мәгълүм булганча, фольклор әсәрләренең, шул исәптән әкиятләрнең дә, җанлы яшәешенә хас үзенчәлекләрнең берсе — аларның вариантлылыгы. Аерым әкиятләрнең дистәләгән вариантлары бар. Бу китаптагы «Камыр батыр», «Салам Торхан», «Аю, бабай, Төлке» һ. б. кайбер әкиятләр шуңа бер дәлил. Китапта андый текстларның һәммә вариантлары да түгел, ә сюжеты һәм әкиятченең сөйләү стиле, тел байлыгы ягыннан аеруча характерлы, үзенчәлекле булганнары гына бирелде. Текстлар бүлегендә вариантлар бирелмәгән очракларда теге яки бу әкиятнең моңа хәтле басылган яисә кулъязма хәлендә сакланучы вариантлары хакындагы мәгълүмат һәр әкият турындагы белешмә-аңлатма бүлегендә китерелде.

Белешмә-аңлатма бүлегендә шулай ук әкиятнең кайда һәм кайчан басылган булуы хакындагы мәгълүматлар бирелде.

Татар халык әкиятләрен башка халыкларның әкиятләре белән тарихи-чагыштырма планда, уртак яки охшаш сюжетларны ачыклау юнәлешендәге фәнни эзләнүләр әүвәл дә булган (К. Насыйри һәм В. Поляков, М. А. Васильев хезмәтләре). Шул традицияне дәвам итеп, бу китаптагы әкиятләрне башка халыкларның әкиятләре белән чагыштыру буенча шактый эш башкарылды. Нәтиҗәдә, татар әкиятләре белән охшаш сюжетлар, уртак мотивлар, геройлар тарихи-генетик яктан безгә кардәш булган төрки халыкларның әкиятләре хәзинәсендә генә түгел, тарихи-культура, күршелек мөнәсәбәтләре буларак, рус халык әкиятләре составында очравы да ачыкланды. Шуның белән бергә Кавказ халыкларының, фарсыларның әкият мирасында да татар әкиятләренә хас булган сюжетлар яшәвен күрсәткән мисаллар аз түгел. Әкиятләрне чагыштырма тикшерүнең нәтиҗәләре белешмә-аңлатмалар бүлегендә һәр текстка карата күрсәтеп барылды. Шуның өстенә татар әкиятләренең дөнья халыклары әкиятләре белән типологик якынлыгын гәүдәләндергән мәгълүматларны бергә туплау буенча да беренче адымнар ясалды. Ул мәгълүматлар искәрмәләрнең иң ахырында — әкият сюжетларының типологик анализ исемлегендә күрсәтелделәр.

Югарыда әйтеп үтелгәнчә, том өчен сайланган әкиятләр төрле өлкәләрдә, төбәкләрдә яшәүче һәм төрле диалектларда сөйләшүче татарлардан язып алынган.

Бу хәл, әлбәттә, әкиятләрнең тел, стиль үзенчәлекләрендә чагылыш тапкан. Әкиятче информаторларның теленә хас һәммә үзенчәлекләрне тулы хәлендә чагылдыру мөмкин булмады, билгеле. Алай да, һәрбер әкиятченең үзенә генә хас төп хикәяләү алымын мөмкин хәтле сакларга тырышылды. Иске җыентыклардан алынган текстлар хәзерге орфография нигезендә бирелде, аларның исемсез булганнарына, эчтәлегеннән чыгып, исем куелды.

Татарстан һәм күрше республика, өлкәләрнең район, авыл исемнәре әкият язылган вакыттагы административ бүленеш буенча күрсәтелде.

Томга урнаштырылган әкиятләр турындагы мәгълүматлар белешмә-аңлатмаларда рим цифрлары белән түбәндәге тәртиптә бирелделәр:

Әкиятнең кайда, кайчан, кемнән, кем тарафыннан язылуы яисә нинди чыганактан алынуы.

Әкият тексты басылган чыганаклар.

Әкиятнең вариантлары.

Башка халыклар әкиятләрендәге сюжетлар белән охшашлык, якынлыкны күрсәткән басма чыганаклар.

Белешмә-аңлатмалар бүлегендә файдаланылган чыганаклар исемлеге түбәндәге шартлы кыскартулар буенча бирелде.

Абага

Абага чәчәге. Татар халкының сатирик әкиятләре. Э. Касыймов. Казан, 1962.

Азерб.

Азербайджанские сказки. Н. Сеидов. Баку, 1960.

АС

Армянские сказки. А. И. Иоаннисиан. М., 1968.

Афанасьев

Народные русские сказки А. Н. Афанасьева. В трех томах. М. 1957.

Балинт

Kazani-tatar: Nyelvtanulmanyok Szövegek es forditas. Gvüjtotte es forditotta szentkatolanai Balint Gabor. Budapest, 1875.

БХИ, I

Башкорт халык иҗады. Әкияттәр. М. Минһаҗетдинов, Ә. Харисов. Беренсе китап. Өфө, 1976.

БХИ, II

Башкорт халык иҗады. Әкияттәр. М. Минһаҗетдинов, Ә. Харисов. Икенсе китап. Өфө, 1976.

БНС, 1973

Бурятские народные сказки. Волшебно-фантанстические. Е. В. Баранникова, С. Е. Бардаханова, В. Ш. Гунгаров. Улан-Удэ, 1973.

БНС, 1976

Бурятские народные сказки. Волшебно-фантанстические и о животных. Е. В. Баранникова, С. Е. Бардаханова, В. Ш. Гунгаров. Улан-Удэ, 1976.

Васильев

М. А. Васильев. Памятники татарской словесности. Сказки и легенды. Казань, 1924.

Витевский

Труды четвертого Археологического съезда в России. Том II. Сказки, загадки и песни нагайбаков Верхне-уральского уезда Оренбургской губернии. Казань, 1891, стр. 257—280.

Гульчечек

Гульчечек. Татарские народные сказки. Г. Баширов, Х. Ярми. М., 1952.

Иванов

М. Иванов. Татарская хрестоматия. Казань, 1841.

ИОАИЭ

Известия Общества археологии, истории и этнографии при Казанском университете. Казань, 1878—1929.

КДУ

Казан дәүләт университеты гыйльми китапханәсенең кулъязмалар бүлеге.

КНС, I

Казахские народные сказки. В трех томах. Том первый. Алма-Ата, 1971.

КНС, II

Казахские народные сказки. В трех томах. Том второй. Алма-Ата, 1971.

КНС, III

Казахские народные сказки. В трех томах. Том третий. Алма-Ата, 1971.

Катанов

Н. Ф. Катанов. Материалы к изучению казанско-татарского наречия. Часть первая. Образцы книжной и устной литературы казанских татар. Казань, 1898.

КС

Киргизские сказки. Дм. Брудный и К. Эшмамбетов. М., 1968.

Кукляшев

С. Кукляшев. Диване хикәят татар. Казан, 1889.

Кәлилә вә Димнә, 1889

Кәлилә вә Димнә. Икенче җилд. Казан, 1889.

Кәлилә вә Димнә, 1891

Кәлилә вә Димнә. Өченче җилд. Казан, 1891.

Мең дә бер кичә

Мең дә бер кичә. Казан, 1970.

Насыйров

К. Насыйров и П. А. Поляков. Сказки казанских татар и сопоставление их со сказками других народов. Казань, 1900.

Паасонен

Mischärtatarische Volksdichtung. Heikki Paasonen. Helsinki, 1953.

ПС

Персидские сказки. Н. Османов. М., 1959.

Радлов

В. В. Радлов. Образцы народной литературы тюркских племен. Часть IV. Наречия барабинцев, тарских, тобольских и тюменских татар. СПб, 1872.

Рәхим

Бикчәнтәй углы (Г. Рәхим). Халык әкиятләре. Казан, 1915.

СНД

Сказки народов Дагестана. Х. Халилов. М., 1965.

СНП

Сказки народов Памира. А. Л. Грюнберг и И. М. Стеблин-Каменский. М., 1976.

ТНС, 1957

Татарские народные сказки. Х. Ярмухаметов. М., 1957.

ТНС, 1964

Татарские народные сказки. Х. Ярмухаметов. М., 1964.

ТХИ, 1954

Татар халык иҗаты. Г. Бәширов, А. Шамов, Х. Ярми һәм Х. Госман. Казан, 1954.

ТХӘ, 1956

Татар халык әкиятләре. Г. Бәширов, Х. Ярми. Казан, 1956.

ТХӘ, 1958

Татар халык әкиятләре. Г. Бәширов, Х. Ярми. Казан, 1958.

Тукай

Г. Тукай. Әсәрләр. Дүрт томда. Казан, 1955, т. II.

ТС

Турецкие сказки. Р. Аганин, Л. Алькаева, М. Керимов. М., 1960.

УНС

Узбекские народные сказки. М. И. Афзалов. Ташкент, 1963.

ФФ

СССР Фәннәр академиясе Казан филиалы, Г. Ибраһимов исемендәге тел, әдәбият һәм тарих институты фольклор фонды.

Фәезханов

Г. Фәезханов. Хикәят вә мәкаләт. Казан, 1890, 1909.

ХИ, 1938

Халык иҗаты. Х. Ярми, А. Әхмәт. Казан, 1938.

ХИ, 1940

Халык иҗаты. Х. Ярми, А. Әхмәт. Казан, 1940.

ХӘ

Халык әкиятләре. Гомәр Разин (Г. Бәширов). Казан, 1940.

Яхин, 1900

Т. Яхин. Дәфгылькәсәл мин әссаби вә сабият. Казан, 1900.

Яхин, 1902

Т. Яхин. Саби вә сабияләр өчен мәргуб булган хикәяләр вә мәкальләр һәм олугларны тәнбиһ өчен гаҗаиб булган гыйбрәтләр. Казан, 1902.

[ТХИ-1977, 382-385 б.]

Классификация сюжетов татарских сказок по указателю Андреева произведена Х. Х. Ярмухаметовым и Х. Х. Гатиной; по Томпсону, Больте-Поливке, Еберхарду-Боратаву, Шовеню — проф. Л. Г. Барагом на основе краткого пересказа сюжета на русский язык, сделанного Ф. В. Ахметовой. [ТХИ-1977, 400 б.]
Турбы — ат авызына кидерелә торган солы капчыгы. [ТХИ-1977, 55 б.]
Нугыт карау — ногыт борчагы ярдәмендә күрәзәлек кылу. [ТХИ-1977, 56 б.]

Сәлимҗан китапханәсе

Кәҗә белән Сарык

Чыганаклар һәм искәрмәләр

Чыганаклар

Искәрмәләр