Борын-борын заманда бер авылда бер карт белән карчык торган. Аларның бер кызлары, бер сыерлары булган.

Беркөнне боларның сыерлары кайтмый калган. Кызлары сыер эзләп киткән. Бара торгач урманга җитә дә адашып китә бу. Моны Аю тотып ала да үзенең өненә алып кереп китә. Берничә ел өнендә саклап тота да, үзенә хатын итә. Боларның бер балалары туа. Анасы аңа Атыләхмәтгәрәй дип исем бирә. Шулай яшәп торалар болар. Аю ит китерә, хатын аны пешерә, Аю чи килеш ашый. Улы, ай үсәсен көн үсеп, егерме биш көндә егерме биш яшьлек баһадир була. Әдәм көче җитмәслек көчле була.

Көннәрдән-беркөнне әнисе моңа сөйләп бирә, шулай-шулай, улым, мин кешеләр арасында яши идем. Сыер эзләп чыккан көйгә атаң мине урманда тотып алып урлап китте, ди. Мин кешеләрне бик сагынам, ди. Улы әйтә аңа: «Алайса мин бер сандык ясыйм, ди, сине шуңа утыртып, кешеләр янына илтеп куйыйм, ди. Син болай дөнья күрмичә, гомереңне җир астында үткәрерсеңмени», ди. «Юк, юк,— ди әнисе, һич риза булмый,— атаң икебезне дә үтерер»,— ди.

Алай да ясый улы бер сандык. «Кереп кара әле, әни, бу сандыкка», ди. «Юк, кермим дә, күрсәтмә дә, атаң сизсә көн дә күрсәтмәс. Үлсә, котылырбыз»,— ди. «Син кереп кенә кара, утырып кара чүгәләп»,— ди улы. Әнисе кереп утырган иде, улы шарт итеп ябып та куйды, аркасына утыртып, алып чыгып та китте.

Баралар болар, баралар. Бервакыт әнисе әйтә: «И улым, килә атаң, мин монда ишетеп ятам»,— ди. Улы борылып караган икән, авызын ачкан, ажгырып, агачларга бәрелә-сугыла Аю карт килә. Бу сандык эченнән әнисе кычкыра: «Калдыр мине, калдыр, ди, тотса икебезне дә үтерә, син кач»,— ди. «Юк, ди, калдырмыйм»,— ди улы. Аю инде җитеп үк килә. Атыләхмәтгәрәй бер карагайны сындырып алып, Аюга сугып җибәрә. Карт алты карагайны сындырып, җиденчесенә бәрелеп үлеп кала.

Ул арада болар бер авылга килеп җитәләр. Улы төшерә сандыгын, әнисен чыгара да әйтә:

— Менә сиңа өй котлык, миңа бир юл котлык,— ди.

Әнисе җылый, үзе белән калдырмакчы була улын. «Кал, ди, бергә торыйк»,— ди.

— Калыр идем дә,— ди Атыләхмәтгәрәй,— мин кешеләр арасында яши алмам шул, ди. Берсен суксам, бишесе үләр,— ди.

Шулай дип китеп бара. Әнисе әле дә булса сыктап-иләп ¹, улын сагынып яши, ди.

Чыганаклар һәм искәрмәләр

(уку өчен монда басыгыз)

Чыганаклар

Әкиятнең тексты түбәндәге китаптан алынды:

[ТХИ-1977]: Томны төзүчеләр, искәрмәләрне хәзерләүчеләр Халидә Гатина, Хәмит Ярми (1977) Татар халык иҗаты, Беренче китап, Әкиятләр. Казан, Татарстан Китап Нәшрияты.

Әлеге китап — «Татар халык иҗаты» дигән унөч томлыкның беренче китабы. 12 том 1977—1988 елларында, 13 нче томы 1993-тә басыла. Түбәндәге Искәрмәләр һәм әкиятнең сюжетын Аарне-Томпсон кебек системалар буенча классификацияләүче «Әкият сюжетының типологик анализы» дигән бүлекләр дә шул китаптан алынды [Сәлимҗан].

Искәрмәләр

[ТХИ-1977] ачыкламасын уку

Бу китапка кертелгән әкият текстларының бер өлеше моңа хәтле төрле вакытларда, төрле җыентыкларда дөнья күргән булса да, төп өлеше әлегә кәдәр беркайда да басылмаган әсәрләрдән тора. Алар, нигездә, соңгы егерме ел дәвамында Урта Идел, Урал буйларына, Көнбатыш Себер өлкәләренә оештырылган фольклор экспедицияларе вакытында язып алынган әкиятләр. Берничә текст В. И. Ульянов-Ленин исемендәге Казан Дәрләт университетының Фәнн китапханәсе каршындагы кулъязмалар бүлегеннән сайланды.

Мәгълүм булганча, фольклор әсәрләренең, шул исәптән әкиятләрнең дә, җанлы яшәешенә хас үзенчәлекләрнең берсе — аларның вариантлылыгы. Аерым әкиятләрнең дистәләгән вариантлары бар. Бу китаптагы «Камыр батыр», «Салам Торхан», «Аю, бабай, Төлке» һ. б. кайбер әкиятләр шуңа бер дәлил. Китапта андый текстларның һәммә вариантлары да түгел, ә сюжеты һәм әкиятченең сөйләү стиле, тел байлыгы ягыннан аеруча характерлы, үзенчәлекле булганнары гына бирелде. Текстлар бүлегендә вариантлар бирелмәгән очракларда теге яки бу әкиятнең моңа хәтле басылган яисә кулъязма хәлендә сакланучы вариантлары хакындагы мәгълүмат һәр әкият турындагы белешмә-аңлатма бүлегендә китерелде.

Белешмә-аңлатма бүлегендә шулай ук әкиятнең кайда һәм кайчан басылган булуы хакындагы мәгълүматлар бирелде.

Татар халык әкиятләрен башка халыкларның әкиятләре белән тарихи-чагыштырма планда, уртак яки охшаш сюжетларны ачыклау юнәлешендәге фәнни эзләнүләр әүвәл дә булган (К. Насыйри һәм В. Поляков, М. А. Васильев хезмәтләре). Шул традицияне дәвам итеп, бу китаптагы әкиятләрне башка халыкларның әкиятләре белән чагыштыру буенча шактый эш башкарылды. Нәтиҗәдә, татар әкиятләре белән охшаш сюжетлар, уртак мотивлар, геройлар тарихи-генетик яктан безгә кардәш булган төрки халыкларның әкиятләре хәзинәсендә генә түгел, тарихи-культура, күршелек мөнәсәбәтләре буларак, рус халык әкиятләре составында очравы да ачыкланды. Шуның белән бергә Кавказ халыкларының, фарсыларның әкият мирасында да татар әкиятләренә хас булган сюжетлар яшәвен күрсәткән мисаллар аз түгел. Әкиятләрне чагыштырма тикшерүнең нәтиҗәләре белешмә-аңлатмалар бүлегендә һәр текстка карата күрсәтеп барылды. Шуның өстенә татар әкиятләренең дөнья халыклары әкиятләре белән типологик якынлыгын гәүдәләндергән мәгълүматларны бергә туплау буенча да беренче адымнар ясалды. Ул мәгълүматлар искәрмәләрнең иң ахырында — әкият сюжетларының типологик анализ исемлегендә күрсәтелделәр.

Югарыда әйтеп үтелгәнчә, том өчен сайланган әкиятләр төрле өлкәләрдә, төбәкләрдә яшәүче һәм төрле диалектларда сөйләшүче татарлардан язып алынган.

Бу хәл, әлбәттә, әкиятләрнең тел, стиль үзенчәлекләрендә чагылыш тапкан. Әкиятче информаторларның теленә хас һәммә үзенчәлекләрне тулы хәлендә чагылдыру мөмкин булмады, билгеле. Алай да, һәрбер әкиятченең үзенә генә хас төп хикәяләү алымын мөмкин хәтле сакларга тырышылды. Иске җыентыклардан алынган текстлар хәзерге орфография нигезендә бирелде, аларның исемсез булганнарына, эчтәлегеннән чыгып, исем куелды.

Татарстан һәм күрше республика, өлкәләрнең район, авыл исемнәре әкият язылган вакыттагы административ бүленеш буенча күрсәтелде.

Томга урнаштырылган әкиятләр турындагы мәгълүматлар белешмә-аңлатмаларда рим цифрлары белән түбәндәге тәртиптә бирелделәр:

Әкиятнең кайда, кайчан, кемнән, кем тарафыннан язылуы яисә нинди чыганактан алынуы.

Әкият тексты басылган чыганаклар.

Әкиятнең вариантлары.

Башка халыклар әкиятләрендәге сюжетлар белән охшашлык, якынлыкны күрсәткән басма чыганаклар.

Белешмә-аңлатмалар бүлегендә файдаланылган чыганаклар исемлеге түбәндәге шартлы кыскартулар буенча бирелде.

Абага

Абага чәчәге. Татар халкының сатирик әкиятләре. Э. Касыймов. Казан, 1962.

Азерб.

Азербайджанские сказки. Н. Сеидов. Баку, 1960.

АС

Армянские сказки. А. И. Иоаннисиан. М., 1968.

Афанасьев

Народные русские сказки А. Н. Афанасьева. В трех томах. М. 1957.

Балинт

Kazani-tatar: Nyelvtanulmanyok Szövegek es forditas. Gvüjtotte es forditotta szentkatolanai Balint Gabor. Budapest, 1875.

БХИ, I

Башкорт халык иҗады. Әкияттәр. М. Минһаҗетдинов, Ә. Харисов. Беренсе китап. Өфө, 1976.

БХИ, II

Башкорт халык иҗады. Әкияттәр. М. Минһаҗетдинов, Ә. Харисов. Икенсе китап. Өфө, 1976.

БНС, 1973

Бурятские народные сказки. Волшебно-фантанстические. Е. В. Баранникова, С. Е. Бардаханова, В. Ш. Гунгаров. Улан-Удэ, 1973.

БНС, 1976

Бурятские народные сказки. Волшебно-фантанстические и о животных. Е. В. Баранникова, С. Е. Бардаханова, В. Ш. Гунгаров. Улан-Удэ, 1976.

Васильев

М. А. Васильев. Памятники татарской словесности. Сказки и легенды. Казань, 1924.

Витевский

Труды четвертого Археологического съезда в России. Том II. Сказки, загадки и песни нагайбаков Верхне-уральского уезда Оренбургской губернии. Казань, 1891, стр. 257—280.

Гульчечек

Гульчечек. Татарские народные сказки. Г. Баширов, Х. Ярми. М., 1952.

Иванов

М. Иванов. Татарская хрестоматия. Казань, 1841.

ИОАИЭ

Известия Общества археологии, истории и этнографии при Казанском университете. Казань, 1878—1929.

КДУ

Казан дәүләт университеты гыйльми китапханәсенең кулъязмалар бүлеге.

КНС, I

Казахские народные сказки. В трех томах. Том первый. Алма-Ата, 1971.

КНС, II

Казахские народные сказки. В трех томах. Том второй. Алма-Ата, 1971.

КНС, III

Казахские народные сказки. В трех томах. Том третий. Алма-Ата, 1971.

Катанов

Н. Ф. Катанов. Материалы к изучению казанско-татарского наречия. Часть первая. Образцы книжной и устной литературы казанских татар. Казань, 1898.

КС

Киргизские сказки. Дм. Брудный и К. Эшмамбетов. М., 1968.

Кукляшев

С. Кукляшев. Диване хикәят татар. Казан, 1889.

Кәлилә вә Димнә, 1889

Кәлилә вә Димнә. Икенче җилд. Казан, 1889.

Кәлилә вә Димнә, 1891

Кәлилә вә Димнә. Өченче җилд. Казан, 1891.

Мең дә бер кичә

Мең дә бер кичә. Казан, 1970.

Насыйров

К. Насыйров и П. А. Поляков. Сказки казанских татар и сопоставление их со сказками других народов. Казань, 1900.

Паасонен

Mischärtatarische Volksdichtung. Heikki Paasonen. Helsinki, 1953.

ПС

Персидские сказки. Н. Османов. М., 1959.

Радлов

В. В. Радлов. Образцы народной литературы тюркских племен. Часть IV. Наречия барабинцев, тарских, тобольских и тюменских татар. СПб, 1872.

Рәхим

Бикчәнтәй углы (Г. Рәхим). Халык әкиятләре. Казан, 1915.

СНД

Сказки народов Дагестана. Х. Халилов. М., 1965.

СНП

Сказки народов Памира. А. Л. Грюнберг и И. М. Стеблин-Каменский. М., 1976.

ТНС, 1957

Татарские народные сказки. Х. Ярмухаметов. М., 1957.

ТНС, 1964

Татарские народные сказки. Х. Ярмухаметов. М., 1964.

ТХИ, 1954

Татар халык иҗаты. Г. Бәширов, А. Шамов, Х. Ярми һәм Х. Госман. Казан, 1954.

ТХӘ, 1956

Татар халык әкиятләре. Г. Бәширов, Х. Ярми. Казан, 1956.

ТХӘ, 1958

Татар халык әкиятләре. Г. Бәширов, Х. Ярми. Казан, 1958.

Тукай

Г. Тукай. Әсәрләр. Дүрт томда. Казан, 1955, т. II.

ТС

Турецкие сказки. Р. Аганин, Л. Алькаева, М. Керимов. М., 1960.

УНС

Узбекские народные сказки. М. И. Афзалов. Ташкент, 1963.

ФФ

СССР Фәннәр академиясе Казан филиалы, Г. Ибраһимов исемендәге тел, әдәбият һәм тарих институты фольклор фонды.

Фәезханов

Г. Фәезханов. Хикәят вә мәкаләт. Казан, 1890, 1909.

ХИ, 1938

Халык иҗаты. Х. Ярми, А. Әхмәт. Казан, 1938.

ХИ, 1940

Халык иҗаты. Х. Ярми, А. Әхмәт. Казан, 1940.

ХӘ

Халык әкиятләре. Гомәр Разин (Г. Бәширов). Казан, 1940.

Яхин, 1900

Т. Яхин. Дәфгылькәсәл мин әссаби вә сабият. Казан, 1900.

Яхин, 1902

Т. Яхин. Саби вә сабияләр өчен мәргуб булган хикәяләр вә мәкальләр һәм олугларны тәнбиһ өчен гаҗаиб булган гыйбрәтләр. Казан, 1902.

[ТХИ-1977, 382-385 б.]

Чыганакта чыннан да «иләп» диелгән. «Елау»ның диалекталь варианты булса кирәк. [Сәлимҗан]

Сәлимҗан китапханәсе

Аю улы Атыләхмәтгәрәй

Чыганаклар һәм искәрмәләр

Чыганаклар

Искәрмәләр