Бу Әтәч ишек алдына чыгып, тәртип саклагандай, як-ягына каранып, эре генә атлап йөри икән, ди. Шулай кукыраеп йөргән-йөргән дә, ди, бу, биек койма башына менеп кунаклаган, ди.

— Кик-ри-күк! Кик-ри-күк! Мин — Шаһ-әтәч, Патша әтәч, мин — Хан-әтәч, Солтан-әтәч! — дип кычкыра икән, ди.— Чибәркәйләрем, сөекле тавыкларым, карабикәләрем, акбикәләрем! Әйтегезче, матурлардан матур кем матур, батырлардан батыр кем батыр? — дип сорый икән, ди, бу.

Шул тирәдә булган барлык карабикәләр, чуарбикәләр, акбикәләр йөгерә-йөгерә җыелдылар, ди, үзләренең шаһлары, бөек падишаһлары, мактаулы ханнары, куәтле солтаннары янына. Җыелдылар да, ди, болар җырлый башладылар, ди:

— Кая инде, кая инде ул безнең ханыбызга тиң кеше, кая инде, кая инде ул безнең мактаулы шаһыбыз, кая инде, кая инде ул безнең сөекле падишаһыбыз белән тиңләшерлек кеше! Юк юк, юк инде ул, ханым-солтаным! Синнән дә акыллы, синнән дә матур, синнән дә батыр юк инде бу дөньяда,— диләр моңар Тавыклар.

— Кик-ри-күк! Кик-ри-күк! — дип кычкырды да, ди, тагын сорады, ди, болардан:

— Арслан тавышыннан да көчлерәк тавыш кемдә бар? Кемнең аягы куәтлерәк тә кемнең кием-салымы зиннәтлерәк?

— Кемнең булсын, синең киемең зиннәтлерәк, падишаһыбыз, синең аякларың тимердән дә ныграк, солтаныбыз, арслан дигәннәре синең белән тиңләшә аламы соң, синең тавышың арслан тавышыннан да гайрәтлерәк! — дип җырлаштылар, ди, Тавыклар.

Әтәч масаюыннан шартларга җитте, ди. Шуннан соң кикриген тагын да югарырак чөеп җибәрде дә, ди:

— Кик-ри-күк! Кик-ри-күк! Карагыз әле, хатыннар, дөньяда кемнең тәхете биегрәк тә кемнең башындагы таҗы затлырак? — дип сорады, ди.

Тавыклар йөгерә-йөгерә биек койманың янына ук килделәр дә, ди, кукыраеп утырган Әтәчкә башларын иеп:

— Тәхетләрдән биек — синең тәхетең биек, таҗлардан затлы — синең таҗың затлы, синең таҗың бит ул җем-җем итеп тора. Син бит безнең бердәнбер падишаһыбыз! — дип әйттеләр, ди.

Шул арада юан пешекче, койма артыннан, аяк очларына гына басып килде дә, ди, Әтәчне эләктереп тә алды, ди.

Пешекче куәтле патшаны аягыннан тотып алып койма башыннан сөйрәп төшерде дә, биленнән пычагын алып, бөек шаһны бугазлап, мактаулы ханның зиннәтле киемнәрен йолкып ташлап, җиңелмәс солтанның итеннән тәмле шулпа пешерде, ди.

Кунаклар ашыйлар-ашыйлар икән дә ашны мактап куялар икән:

— Ай-яй, тәмле дә икән әтәч шулпасы! Ай-яй, симез икән бу Әтәч! — дип әйтәләр икән, ди.

Чыганаклар һәм искәрмәләр

(уку өчен монда басыгыз)

Чыганаклар

Әкиятнең тексты түбәндәге китаптан алынды:

[ТХИ-1977]: Томны төзүчеләр, искәрмәләрне хәзерләүчеләр Халидә Гатина, Хәмит Ярми (1977) Татар халык иҗаты, Беренче китап, Әкиятләр. Казан, Татарстан Китап Нәшрияты.

Әлеге китап — «Татар халык иҗаты» дигән унөч томлыкның беренче китабы. 12 том 1977—1988 елларында, 13 нче томы 1993-тә басыла. Түбәндәге Искәрмәләр һәм әкиятнең сюжетын Аарне-Томпсон кебек системалар буенча классификацияләүче «Әкият сюжетының типологик анализы» дигән бүлекләр дә шул китаптан алынды [Сәлимҗан].

Искәрмәләр

[ТХИ-1977] ачыкламасын уку

Бу китапка кертелгән әкият текстларының бер өлеше моңа хәтле төрле вакытларда, төрле җыентыкларда дөнья күргән булса да, төп өлеше әлегә кәдәр беркайда да басылмаган әсәрләрдән тора. Алар, нигездә, соңгы егерме ел дәвамында Урта Идел, Урал буйларына, Көнбатыш Себер өлкәләренә оештырылган фольклор экспедицияларе вакытында язып алынган әкиятләр. Берничә текст В. И. Ульянов-Ленин исемендәге Казан Дәрләт университетының Фәнн китапханәсе каршындагы кулъязмалар бүлегеннән сайланды.

Мәгълүм булганча, фольклор әсәрләренең, шул исәптән әкиятләрнең дә, җанлы яшәешенә хас үзенчәлекләрнең берсе — аларның вариантлылыгы. Аерым әкиятләрнең дистәләгән вариантлары бар. Бу китаптагы «Камыр батыр», «Салам Торхан», «Аю, бабай, Төлке» һ. б. кайбер әкиятләр шуңа бер дәлил. Китапта андый текстларның һәммә вариантлары да түгел, ә сюжеты һәм әкиятченең сөйләү стиле, тел байлыгы ягыннан аеруча характерлы, үзенчәлекле булганнары гына бирелде. Текстлар бүлегендә вариантлар бирелмәгән очракларда теге яки бу әкиятнең моңа хәтле басылган яисә кулъязма хәлендә сакланучы вариантлары хакындагы мәгълүмат һәр әкият турындагы белешмә-аңлатма бүлегендә китерелде.

Белешмә-аңлатма бүлегендә шулай ук әкиятнең кайда һәм кайчан басылган булуы хакындагы мәгълүматлар бирелде.

Татар халык әкиятләрен башка халыкларның әкиятләре белән тарихи-чагыштырма планда, уртак яки охшаш сюжетларны ачыклау юнәлешендәге фәнни эзләнүләр әүвәл дә булган (К. Насыйри һәм В. Поляков, М. А. Васильев хезмәтләре). Шул традицияне дәвам итеп, бу китаптагы әкиятләрне башка халыкларның әкиятләре белән чагыштыру буенча шактый эш башкарылды. Нәтиҗәдә, татар әкиятләре белән охшаш сюжетлар, уртак мотивлар, геройлар тарихи-генетик яктан безгә кардәш булган төрки халыкларның әкиятләре хәзинәсендә генә түгел, тарихи-культура, күршелек мөнәсәбәтләре буларак, рус халык әкиятләре составында очравы да ачыкланды. Шуның белән бергә Кавказ халыкларының, фарсыларның әкият мирасында да татар әкиятләренә хас булган сюжетлар яшәвен күрсәткән мисаллар аз түгел. Әкиятләрне чагыштырма тикшерүнең нәтиҗәләре белешмә-аңлатмалар бүлегендә һәр текстка карата күрсәтеп барылды. Шуның өстенә татар әкиятләренең дөнья халыклары әкиятләре белән типологик якынлыгын гәүдәләндергән мәгълүматларны бергә туплау буенча да беренче адымнар ясалды. Ул мәгълүматлар искәрмәләрнең иң ахырында — әкият сюжетларының типологик анализ исемлегендә күрсәтелделәр.

Югарыда әйтеп үтелгәнчә, том өчен сайланган әкиятләр төрле өлкәләрдә, төбәкләрдә яшәүче һәм төрле диалектларда сөйләшүче татарлардан язып алынган.

Бу хәл, әлбәттә, әкиятләрнең тел, стиль үзенчәлекләрендә чагылыш тапкан. Әкиятче информаторларның теленә хас һәммә үзенчәлекләрне тулы хәлендә чагылдыру мөмкин булмады, билгеле. Алай да, һәрбер әкиятченең үзенә генә хас төп хикәяләү алымын мөмкин хәтле сакларга тырышылды. Иске җыентыклардан алынган текстлар хәзерге орфография нигезендә бирелде, аларның исемсез булганнарына, эчтәлегеннән чыгып, исем куелды.

Татарстан һәм күрше республика, өлкәләрнең район, авыл исемнәре әкият язылган вакыттагы административ бүленеш буенча күрсәтелде.

Томга урнаштырылган әкиятләр турындагы мәгълүматлар белешмә-аңлатмаларда рим цифрлары белән түбәндәге тәртиптә бирелделәр:

Әкиятнең кайда, кайчан, кемнән, кем тарафыннан язылуы яисә нинди чыганактан алынуы.

Әкият тексты басылган чыганаклар.

Әкиятнең вариантлары.

Башка халыклар әкиятләрендәге сюжетлар белән охшашлык, якынлыкны күрсәткән басма чыганаклар.

Белешмә-аңлатмалар бүлегендә файдаланылган чыганаклар исемлеге түбәндәге шартлы кыскартулар буенча бирелде.

Абага

Абага чәчәге. Татар халкының сатирик әкиятләре. Э. Касыймов. Казан, 1962.

Азерб.

Азербайджанские сказки. Н. Сеидов. Баку, 1960.

АС

Армянские сказки. А. И. Иоаннисиан. М., 1968.

Афанасьев

Народные русские сказки А. Н. Афанасьева. В трех томах. М. 1957.

Балинт

Kazani-tatar: Nyelvtanulmanyok Szövegek es forditas. Gvüjtotte es forditotta szentkatolanai Balint Gabor. Budapest, 1875.

БХИ, I

Башкорт халык иҗады. Әкияттәр. М. Минһаҗетдинов, Ә. Харисов. Беренсе китап. Өфө, 1976.

БХИ, II

Башкорт халык иҗады. Әкияттәр. М. Минһаҗетдинов, Ә. Харисов. Икенсе китап. Өфө, 1976.

БНС, 1973

Бурятские народные сказки. Волшебно-фантанстические. Е. В. Баранникова, С. Е. Бардаханова, В. Ш. Гунгаров. Улан-Удэ, 1973.

БНС, 1976

Бурятские народные сказки. Волшебно-фантанстические и о животных. Е. В. Баранникова, С. Е. Бардаханова, В. Ш. Гунгаров. Улан-Удэ, 1976.

Васильев

М. А. Васильев. Памятники татарской словесности. Сказки и легенды. Казань, 1924.

Витевский

Труды четвертого Археологического съезда в России. Том II. Сказки, загадки и песни нагайбаков Верхне-уральского уезда Оренбургской губернии. Казань, 1891, стр. 257—280.

Гульчечек

Гульчечек. Татарские народные сказки. Г. Баширов, Х. Ярми. М., 1952.

Иванов

М. Иванов. Татарская хрестоматия. Казань, 1841.

ИОАИЭ

Известия Общества археологии, истории и этнографии при Казанском университете. Казань, 1878—1929.

КДУ

Казан дәүләт университеты гыйльми китапханәсенең кулъязмалар бүлеге.

КНС, I

Казахские народные сказки. В трех томах. Том первый. Алма-Ата, 1971.

КНС, II

Казахские народные сказки. В трех томах. Том второй. Алма-Ата, 1971.

КНС, III

Казахские народные сказки. В трех томах. Том третий. Алма-Ата, 1971.

Катанов

Н. Ф. Катанов. Материалы к изучению казанско-татарского наречия. Часть первая. Образцы книжной и устной литературы казанских татар. Казань, 1898.

КС

Киргизские сказки. Дм. Брудный и К. Эшмамбетов. М., 1968.

Кукляшев

С. Кукляшев. Диване хикәят татар. Казан, 1889.

Кәлилә вә Димнә, 1889

Кәлилә вә Димнә. Икенче җилд. Казан, 1889.

Кәлилә вә Димнә, 1891

Кәлилә вә Димнә. Өченче җилд. Казан, 1891.

Мең дә бер кичә

Мең дә бер кичә. Казан, 1970.

Насыйров

К. Насыйров и П. А. Поляков. Сказки казанских татар и сопоставление их со сказками других народов. Казань, 1900.

Паасонен

Mischärtatarische Volksdichtung. Heikki Paasonen. Helsinki, 1953.

ПС

Персидские сказки. Н. Османов. М., 1959.

Радлов

В. В. Радлов. Образцы народной литературы тюркских племен. Часть IV. Наречия барабинцев, тарских, тобольских и тюменских татар. СПб, 1872.

Рәхим

Бикчәнтәй углы (Г. Рәхим). Халык әкиятләре. Казан, 1915.

СНД

Сказки народов Дагестана. Х. Халилов. М., 1965.

СНП

Сказки народов Памира. А. Л. Грюнберг и И. М. Стеблин-Каменский. М., 1976.

ТНС, 1957

Татарские народные сказки. Х. Ярмухаметов. М., 1957.

ТНС, 1964

Татарские народные сказки. Х. Ярмухаметов. М., 1964.

ТХИ, 1954

Татар халык иҗаты. Г. Бәширов, А. Шамов, Х. Ярми һәм Х. Госман. Казан, 1954.

ТХӘ, 1956

Татар халык әкиятләре. Г. Бәширов, Х. Ярми. Казан, 1956.

ТХӘ, 1958

Татар халык әкиятләре. Г. Бәширов, Х. Ярми. Казан, 1958.

Тукай

Г. Тукай. Әсәрләр. Дүрт томда. Казан, 1955, т. II.

ТС

Турецкие сказки. Р. Аганин, Л. Алькаева, М. Керимов. М., 1960.

УНС

Узбекские народные сказки. М. И. Афзалов. Ташкент, 1963.

ФФ

СССР Фәннәр академиясе Казан филиалы, Г. Ибраһимов исемендәге тел, әдәбият һәм тарих институты фольклор фонды.

Фәезханов

Г. Фәезханов. Хикәят вә мәкаләт. Казан, 1890, 1909.

ХИ, 1938

Халык иҗаты. Х. Ярми, А. Әхмәт. Казан, 1938.

ХИ, 1940

Халык иҗаты. Х. Ярми, А. Әхмәт. Казан, 1940.

ХӘ

Халык әкиятләре. Гомәр Разин (Г. Бәширов). Казан, 1940.

Яхин, 1900

Т. Яхин. Дәфгылькәсәл мин әссаби вә сабият. Казан, 1900.

Яхин, 1902

Т. Яхин. Саби вә сабияләр өчен мәргуб булган хикәяләр вә мәкальләр һәм олугларны тәнбиһ өчен гаҗаиб булган гыйбрәтләр. Казан, 1902.

[ТХИ-1977, 382-385 б.]

Сәлимҗан китапханәсе

Әтәч патша

Чыганаклар һәм искәрмәләр

Чыганаклар

Искәрмәләр